Het heil des hemels werd ons deel (lied 966)

Categorie: Het Lutherse zondagslied in de liturgie
Publicatie in: Schiedams Kerknieuws
Datum: maart 2024

Artikel openen in groter venster Stuur dit artikel door Dit artikel afdrukken

Het heils des hemels werd ons deel
alleen door Gods genade.
Wij werkten en wij wonnen veel,
maar alle winst bleek schade.
’t Geloof ziet Jezus Christus aan:
wat Hij deed is genoeg gedaan
voor al wie leeft op aarde.
(lied 966)

Pasen valt dit jaar relatief vroeg (31 maart). Daarom zijn er slechts drie Epifanie-zondagen en valt zondag Septuagesima (de eerste zondag van de voorvasten) al op 28 januari. Septuagesima betekent ‘zeventigste’, zeventig dagen tot Pasen. Pasen als centrum van het kerkelijk jaar, als een magneet waarop, vanaf dat moment, alle zondagen direct of indirect zijn betrokken. Het Lutherse zondagslied van Septuagesima, ‘Het heils des hemels werd ons deel’, is gelukkig en zeer terecht op de in 2015 herziene lijst van lutherse zondagsliederen blijven staan.

Luther wist dat de reformatorische leer vooral via het kerklied verbreid zou kunnen worden. In 1523 was de zo tragische dood van twee Augustijner monniken op de brandstapel op de markt in Brussel voor hem de directe aanleiding om de dichterspen op te nemen. Hij was door deze gebeurtenis zodanig gegrepen dat hij in zeer korte tijd de ballade ‘Ein neues Lied wir heben an’ schreef. Aanvankelijk was Luther zich niet zo bewust van zijn poëtische kwaliteiten (pas later zou hij nog 35 andere kerkliederen schrijven) en spoorde hij in die eerste jaren vooral andere dichters aan om liederen te schrijven, kerkliederen die in volkse taal de Lutherse leer zou kunnen overbrengen. Eén van hen was Paul Speratus, katholiek priester, die in Wenen in de gevangenis was beland nadat hij had geweigerd om de nieuwe reformatorische inzichten uit zijn preken te verwijderen. Hier kwam hij in het bezit van Luthers lied ‘Nun freut euch lieben Christen gmein’ en werd hij geïnspireerd tot het schrijven van ‘Het heils des hemels werd ons deel’.

Hij schreef deze tekst op de toen alom bekende melodie van ‘Maximiljanus de Bossu ben ick een Graef geheeten’, het lied dat later in ‘Valerius Gedenckklanck’ een plaats zal krijgen. In de Duits-Lutherse traditie werd de wijs snel populair: honderden kerkliederen zouden later op deze melodie gezongen worden! Toevallig is dat de dichter van het lied ‘Maximiljanus’ ook in de gevangenis verkeerde toen hij zijn lied schreef. Net als Paulus en Silas die, diep in de gevangenis vastgeketend, hun liederen bleven zingen, boven alle verdrukking uit…

Heel compact vat Paul Speratus de Lutherse leer samen, waarin het ‘sola fide, sola gratia, sola scriptura’ (alleen door het geloof, de genade en de Schrift) telkens de meeste prominente plaats krijgen. Op het hoogtepunt van de melodie (begin van de vijfde regel) plaatst hij ‘der Glaub sieht Jesum Christum an’, ‘Der woll mit Gnad erfüllen’ en ‘Sein Wort lass dir gewisser sein’. In de Nederlandse vertaling is deze ‘dogmatiek’ helaas alleen in vers 1 meegekomen: ‘’t Geloof ziet Jezus Christus aan’.

Dat dit lied tot de meest sterke kerkliederen is gaan behoren bewijst wel de lange lijst van composities over ‘Es ist das Heil uns kommen her’. Johann Sebastian Bach gebruikte het kerklied voor de gelijknamige cantate BWV 9 en ook in andere cantates verwerkte Bach strofen van dit lied. Johannes Brahms bewerkte ‘Es ist das Heil’ tot een indrukwekkend vijfstemmig motet (op. 29/1), maar ook al in de zestiende en zeventiende eeuw waren er vele componisten die bij dit lied koorzettingen schreven, zoals Johann Walter, Hans Leo Hassler, Michael Praetorius en Johann Crüger.

Een goed kerklied inspireert componisten tot het scheppen van kunstwerken. Een goed kerklied heeft een tekst waarin het evangelie in een notendop compact wordt samengevat, gedragen door een kwaliteitsrijke melodie die door iedereen snel kan worden meegezongen. Dat dit lied, ook anno 2024, vele dichters en componisten moge blijven inspireren!

Hans Jansen